توهین و فحاشی از دسته جرائم قابل گذشت بوده که نیاز به شکایت شاکی خصوصی دارد تا تعقیب آن آغاز شود؛ توهین یعنی نسبت دادن الفاظ و عبارات رکیک یا امر موهن به فردی به نحوی که عرفا باعث کسر شان آن فرد شده و موجب بی‌احترامی به او تلقی گردد.
در قوانین جزایی ما و مطابق قانون مجازات اسلامی شیوه‌های مختلف ارتکاب جرم توهین و فحاشی جرم انگاری شده است همچنین در جرائمی همچون سب النبی و قذف که در خصوص توهین به مقدسات اسلام شناخته می‌شود مجازات‌های حدی در نظر گرفته شده است.
توهین نیز مانند جرائم دیگر از سه رکن مادی معنوی و قانونی تشکیل می‌شود.
و به دلیل آن که از دسته جرایم قابل گذشته است با رضایت شاکی خصوصی تعقیب این جرم متوقف می‌شود.
جرم توهین در فضای مجازی
با عنایت به افزایش روزافزون استفاده کاربران از فضای مجازی و رسانه‌های گروهی مختلف برای برقراری ارتباط جرائم مختلفی همچون توهین نیز بیش از پیش ترویج یافته است.
فضای مجازی در کنار تمامی محسنات خود معایبی نیز به همراه دارد و یکی از این اشکالات فضای مجازی ناشناخته بودن این افراد در این فضا است که موجب می‌شود افراد مختلف از این موقعیت و ویژگی فضای مجازی سواستفاده نمایند و به ارتکاب جرایم مختلف بپردازند.
جرم توهین در فضای مجازی نیز همانند فضای واقعی قابل ارتکاب است امروزه با گسترش استفاده کاربران از برنامه‌ها و اپلیکیشن‌های مجازی داخلی یا خارجی مسائل و مشکلات نیز در این خصوص افزایش پیدا کرده است.
از جمله مشکلاتی که با گسترش کاربرد فضای مجازی بیشتر شده است می‌توان به افزایش جرایمی مثل توهین و ناسزا و استفاده از الفاظ رکیک اشاره کرد.
توهین در فضای مجازی نیز جرم انگاری شده و مجازات آن طبق ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی تعیین شده است همچنین اگر جرم توهین از مصادیق قانون جرائم رایانه‌ای باشد مجازات خاص آن نیز در نظر گرفته شده است.
توهین به افراد و اهانت به دیگران در هرگونه فضایی جرم است؛ پیش از تصویب قانون کاهش مجازات‌های تعزیری مجازات توهین و فحاشی در قانون جدید علاوه بر جزای نقدی تا ۷۴ ضربه شلاق نیز بود، اما به موجب تصویب قانون کاهش مجازات حبس‌های تعزیری مجازات شلاق حذف گردید.
در قانون مجازات مقام شخص نیز مورد توجه بوده است بنابراین اگر موضوع فحاشی ارزش‌های دینی و اجتماعی جامعه باشد یا اینکه فرد دارای مقام و منصب تعیین شده در قانون مجازات باشد مطابق مواد ۵۱۳،۵۱۴ و ۶۰۹ و همچنین ماده ۴۲ قانون وکالت و ماده ۲۰ لایحه قانونی استقلال کانون وکلا و ماده ۳۰ قانون مطبوعات مجازات‌های تعیین شده متفاوت و متغیر خواهد بود.
توهین در فضای مجازی می‌تواند شامل به کار بردن الفاظ رکیک یا انجام رفتاری مانند پخش عکس نوشته و مانند آن که موجب توهین به شخص یا اشخاص معینی می‌شود، باشد.
انجام و ارتکاب جرم توهین در فضای مجازی می‌تواند در پیام رسان‌های مختلف از قبیل واتساپ، اینستاگرام، تلگرام و غیره به شکل‌های مختلف صورت گیرد.
البته باید توجه داشت که اگر توهین فرد شامل نسبت زنا و لواط باشد فرد موهن باید تحت عنوان جرم قذف مورد مجازات حدی قرار گیرد و مجازات این دسته جرائم با جرائم تعزیری متفاوت است.
برخلاف تصور مردم عادی که امکان پیگیری و شکایت از فرد توهین کننده را امری غیر ممکن می‌دانند؛ افراد می‌توانند با مراجعه به دادسرای جرایم یارانه ای اعلام جرم کرده و سپس شکایت خود را ثبت نمایند.
پس از ثبت شکایت از طریق دادسرای جرائم یارانه‌ای یا دفتر خدمات الکترونیک قضایی بازپرس پرونده را جهت انجام تحقیقات لازم به پلیس فتا آنلاین یا حضوری ارجاع خواهد داد.
پلیس فضای مجازی نیز پس از بررسی متن شکایت موضوع را بررسی خواهد کرد و بعد از جمع آوری ادله لازم پرونده را به دادسرا بازگشت می‌دهد.
دادسرا نیز پس از بررسی تحقیقاتی که صورت گرفته اگر ادله کافی باشد اقدام به صدور کیفرخواست و ارجاع پرونده به دادگاه کیفری می‌کند و دادگاه نیز با بررسی پرونده اقدام به صدور رای مقتضی خواهد کرد.
در خصوص پرونده‌های کیفری اصولا دادگاه محل وقوع جرم یا محل کشف جرم صلاحیت رسیدگی خواهد داشت، لذا در خصوص جرم توهین در فضای مجازی با توجه به صدور رای وحدت رویه شماره ۷۲۱ دادگاه محل تحقق نتیجه جرم برای رسیدگی صالح است.
بنابراین محل تحقق نتیجه جرم محلی است که فرد بزه دیده از توهین فرد مجرم آگاه شود و محل آگاهی و اطلاع از توهین محل وقوع جرم توهین شناخته می‌شود.
روش‌های اثبات جرم توهین
اثبات جرم توهین با ارائه دلایل مختلف صورت می‌گیرد.
روش‌های مختلفی جهت اثبات جرم توهین در قانون مجازات اسلامی در نظر گرفته شده است؛ توهین که از دسته جرائم کیفری می‌باشد با روش‌های مختلفی مثل اقرار شهادت علم قاضی و سوگند قابل قبول است.
بهترین روش جهت اثبات جرم توهین شهادت افرادی است که در هنگام وقوع جرم در صحنه وقوع حضور داشته‌اند.
برای آن که جرم توهین جرم انگاری شده و شامل مجازات شود باید توهین به افراد از طریق فحاشی و استعمال الفاظ رکیک صورت گرفته و همچنین موجب حد قذف نباشد.
البته جرم توهین و فحاشی از طریق انجام افعال مختلفی همچون گفتار نوشتار اشاره دست یا چشم و الفاظ بی‌ادبانه و انجام اعمالی که باعث تحقیر شخصیت افراد می‌شود می‌تواند صورت گیرد و البته مصادیق جرم توهین بسیار بوده و بسته به نظر عرف تعیین می‌شود.
انواع جرم و فحاشی مطابق قانون مجازات اسلامی و مواد مختلف آن تقسیم بندی شده‌اند که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم؛
جرم و فحاشی ساده که موضوع ماده ۶۰۸ تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ می‌باشد که در این ماده توهین به افراد مختلف بدون در نظر گرفتن سمت یا موقعیت شغلی افراد جرم انگاری شده است.
اگر موضوع جرم توهین مطابق مصداق جرم قذف باشد یعنی به معنای نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگر تلقی شود به تصریح ماده ۶۰۸ این جرم از جرائم حدی بوده و مطابق آن‌ها مجازات می‌شود.
دسته‌بندی دیگری که جرائم به آن تقسیم می‌شود جرم فحاشی یا توهین به مامورین دولتی است که از دسته جرائم مشدد شناخته می‌شود که در ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی در خصوص توهین به افراد که در حین انجام وظیفه یا به سبب انجام وظیفه بوده است مجازاتی به مدت ۳ تا ۶ ماه حبس تعزیری و یا ۷۴ ضربه شلاق و یا جزای نقدی تعیین شده است.
دیگر مجازات توهین که در دسته‌بندی دیگری قرار می‌گیرد سب النبی می‌باشد که این جرم از دسته‌بندی توهین به مقدسات اسلام تلقی می‌شود و مطابق ماده ۲۶۲ قانون مجازات اسلامی توهین به پیامبر اسلام ائمه و مقدسات اسلامی با مجازات اعدام همراه خواهد بود.
همچنین مطابق ماده ۵۱۴ قانون مجازات اسلامی توهین به شخص امام خمینی رحمت الله علیه و مقام معظم رهبری با مجازات ۶ ماه تا دو سال حبس همراه است.
ماده ۵۱۷ قانون مجازات اسلامی که بر اساس قانون کاهش مجازات حبس‌های تعزیری دستخوش تغییر و تحولات شده است توهین به رئیس کشور خارجی یا نماینده سیاسی کشور خارجی در قلمرو خاک ایران را جرم انگاری کرده و مجازات آن را به مدت ۱۵ روز تا یک ماه و نیم حبس تعیین کرده است. مشروط به آنکه مجازات این جرم در کشور مورد نظر نیز متقابلاً انجام شود.
شرایط مشدد محسوب شدن توهین به رئیس یا نماینده سیاسی کشور خارجی که در خاک ایران وارد شده است از جمله عبارت است از علنی بودن توهین که برخلاف توهین ساده که یکی از دو شرط علنی یا حضوری بودن توهین کفایت می‌کند در خصوص توهین به رئیس یا نماینده سیاسی کشور خارجی تنها زمانی توهین مشدد محسوب می‌شود که علنی باشد بنابراین اگر توهین حضوری باشد اما علنی نباشد مشمول ماده ۵۱۷ نمی‌شود.
همچنین توهین در قلمرو خاک ایران باید صورت بگیرد و معامله متقابل در کشور رئیس یا نماینده سیاسی کشور خارجی نسبت به کسانی که به مقامات ایرانی توهین کنند صورت گیرد یعنی آن‌ها نیز به مجازاتی محکوم شوند.
از دیگر شرایط تحقق جرم موضوع ماده ۵۱۷ آگاهی توهین کننده به سمت شخص مورد توهین است و البته این توهین نیز در دسته‌بندی جرائم قابل گذشت شناخته می‌شود.
جرم توهین ساده
مطابق ماده ۶۰۸ قانون مجازات‌های اسلامی که طبق ماده‌های ۱۱ قانون کاهش مجازات حبس‌های تعزیری مصوب اردیبهشت ۹۹ دستخوش تغییر شده است جرم توهین ساده اگر مستوجب مجازات حد قذف نباشد به مجازات جزای نقدی درجه ۶ محکوم خواهد شد.
همانطور که اشاره کردیم توهین فقط با لفظ محقق نمی‌شود بلکه انجام فعل نیز موجب تحقق توهین خواهد شد بنابراین افعالی مانند هول دادن تحقیرآمیز فرد دیگر پرتاب اشیا به سمت او می‌تواند توهین باشد.
توهین جرم مطلق است و نیاز به تحقق نتیجه ندارد بنابراین اگر شخص مورد توهین از توهین صورت گرفته ناراحت نشود باز هم توهین به عنوان یک جرم تحقق یافته است و البته این نکته نیز قابل توجه است که جرم توهین فقط با فعل محقق می‌شود نه ترک فعل.
برای توهین تلقی شدن یک عمل شرایطی لازم است که از جمله آن‌ها می‌توان به مهم بودن یک رفتار اشاره کرد؛ رفتاری که خلاف ادب باشد را فقط نمی‌توان توهین دانست مثلاً خشونت در کلام توهین نیست چرا که صرفاً رفتاری خلاف ادب است اما توهین تلقی نمی‌شود.
شرط دیگر برای توهین تلقی شدن یک عمل آن است که مخاطب معینی داشته باشد به این معنی که توهین به فرد دیگری شده باشد بنابراین اگر فردی به خودش توهین کند مرتکب جرمی نشده است.
همچنین از مصادیق توهین باید مشخص باشد و اگر به یک گروه کلی بدون تعیین مصداق توهین شود مثلا اینکه همه وکلا را به کم کاری یا بی‌سوادی متهم کنیم توهین نیست البته این امر به آن معنی نیست که توهین فقط باید به یک نفر باشد اگر چند نفر قابل تشخیص مانند اعضای یک گروه مثل دانشجویان یک کلاس یا حقوقدانان شورای نگهبان را مورد توهین قرار دهیم جرم توهین محقق شده است.
شرط دیگر برای توهین تلقی شدن یک عمل آن است که شخص حقیقی مخاطب توهین باشد بنابراین توهین به اشخاص حقوقی مانند یک اداره یا سازمان توهین نیست البته اگر منظور گوینده از توهین به شخص حقوقی شخص حقیقی عضو آن شخص حقوقی باشد جرم توهین نسبت به شخص حقیقی وقوع یافته است.
شرط دیگر برای توهین بودن یک عمل زنده بودن مخاطب توهین است توهین به مردگان جرم انگاری نشده است مگر اینکه توهین به شخص مرده عرفاً توهین به بازماندگان باشد که نسبت به بازماندگان توهین محقق می‌شود.
همچنین توهین باید علنی بود یا حضوری صورت گیرد؛ منظور از حضوری بودن آن است که شخص مورد توهین کلمات توهین آمیز را بشنود یا حرکات توهین آمیز را ببیند بنابراین لازم نیست حتماً با حضور فیزیکی فرد توهین صورت گیرد مثلا ارتکاب توهین از طریق تلفن همراه یا دوربین مداربسته ارسال پیامک و ایمیل برای شناساندن حرکات توهین آمیز یا ارسال نوشته‌های توهین آمیز کافی است.
منظور از علنی بودن توهین آن است که توهین یا در حضور یک شخص ثالث باشد یا محل ارتکاب جرم برای حضور افراد دیگر آماده باشد حتی اگر در آن لحظه هیچکس در آنجا حاضر نباشد بنابراین توهین در خیابان علنی محسوب می‌شود چرا که خیابان محل عبور اشخاص دیگر است هرچند در آن لحظه هیچکس در آنجا حاضر نباشد.
توهین باید صریح بوده و الفاظ یا حرکاتی که تفسیر بردار است باعث تحقق جرم توهین نمی‌شود توهین فقط با لفظ یا حرکت صریح محقق می‌شود.
اینکه فرد توهین کننده در پاسخ به توهین فرد دیگر به او توهین کند موجب نمی‌شود تا او از مجازات معاف شود چرا که هر دوی این افراد مرتکب جرم توهین شده‌اند هرچند توهین نفر دوم در جواب توهین نفر اول باشد.
درستی سخنان شخص توهین کننده باعث عدم تحقق توهین نیست مثلاً اگر کسی فردی را دیوانه خطاب کند و آن فرد واقعاً دیوانه باشد باز هم جرم توهین به وقوع پیوسته است.
اینکه صرف سخن گفته شده قابلیت انتصاب به فردی را نداشته باشد یعنی توهین انجام شده نسبت به توهین شونده قابلیت تحقق نداشته باشد باعث عدم تحقق توهین نیست مثلاً اگر کسی به خواهر کسی توهین کند اما آن فرد خواهری نداشته باشد باز هم توهین محقق است.
آنچه که در مبنای ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی و اصلاحات آن طبق قانون کاهش حبس‌های تعزیری اشاره کردیم مجازات جرم توهین ساده است.
جرم توهین مشدد
تمام آنچه که در رابطه با توهین ساده توضیح دادیم در ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی مطرح شده است و مطابق ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی مجازات‌هایی در خصوص توهین مشدد در نظر گرفته شده است که در ادامه به شرح آن می‌پردازیم.
طبق ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی اصلاحی سال ۱۳۹۹ هر کس با توجه به سمت یکی از روسای سه قوه یا معاونان رئیس جمهور یا وزرا یا یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی یا نمایندگان مجلس خبرگان یا اعضای شورای نگهبان یا قضات یا اعضای دیوان محاسبات یا کارکنان وزارتخانه‌ها و موسسات و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها در حال انجام وظیفه یا به سبب آن توهین نماید به یک ماه و نیم تا سه ماه حبس و یا تا ۷۴ ضربه شلاق و یا ۵۰ هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شود.
همانطور که از متن ماده برداشت می‌شود برای مشدد محسوب شدن یک توهین به مقامات باید چند شرط رعایت شود که از جمله آن‌ها آگاهی مرتکب به سمت شخص مورد توهین است.
بنابراین اگر فردی بدون اینکه بداند شخصی مامور دولت است به او توهین کند مشمول این ماده نمی‌شود بلکه جرم توهین ساده که در ماده ۶۰۸ جرم انگاری شده و برای آن مجازات تعیین شده است می‌باشد آگاهی مرتکب به سمت دقیق توهین شونده ضرورت ندارد.
مثلا اگر شخصی به فرد دیگری به تصور اینکه رئیس یک اداره است توهین کند ولی شخص مورد توهین کارمند ساده اداره باشد مشروط بر اینکه هر دو سمت مشمول ماده ۶۰۹ باشد جرم موضوع ماده ۶۰۹ یعنی جرم مشدد محقق می‌شود. از طرف دیگر مقام دولتی که به او توهین می‌شود باید حین انجام وظیفه باشد یا توهین به او به سبب انجام وظیفه باشد وجود یکی از این دو شرط برای تحقق توهین مشدد کافی است.
بنابراین اگر فردی به کارمندی در حین انجام وظیفه توهین کند حتی اگر این توهین به سبب انجام وظیفه نباشد یا اینکه توهین به سبب انجام وظیفه باشد اما در حین انجام وظیفه نباشد موضوع ماده ۶۰۹ صورت می‌گیرد.
اگر کارمند دولت آشکارا از حدود انجام وظیفه خود خارج شده مانند اینکه بدون مجوز قانونی وارد منزل یک فرد شود توهین به وی مشمول توهین مشدد نخواهد بود در این صورت در صورت وجود شرایط دفاع مشروع هیچ جرمی محقق نشده و در صورت عدم وجود شرایط دفاع مشروع توهین ساده انجام شده است.
شیوه رسیدگی در جرم توهین
رسیدگی و صدور حکم در خصوص ارتکاب جرم توهین نیز در صلاحیت دادگاه‌های کیفری است.
تحقیقات مقدماتی در خصوص ارتکاب جرم توهین در دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان وقوع جرم انجام می‌شود؛ طبق قانون آیین دادرسی کیفری این تحقیقات به دستور دادستان شروع می‌شود و پس از آغاز تحقیقات دادستان پرونده را به ترتیب به دادیار یا بازپرس دادسرا ارجاع می‌دهد.
پس از انجام تحقیقات ابتدایی جرم توهین اگر نظر مقام قضایی مبنی بر ارتکاب جرم توسط متهم باشد کیفرخواست صادر کرده و پرونده را جهت رسیدگی با قرار جلب به دادرسی به دادگاه کیفری صالح ارسال می‌کند.
با توجه به مجازات جرائم روی داده مثلا در خصوص جرائم حدی مثل سب النبی که در صلاحیت دادگاه کیفری یک است دادگاه با حضور سه قاضی به رسیدگی مبادرت می‌ورزد.
در خصوص جرائم تعزیری دادگاه کیفری دو صالح به رسیدگی خواهد بود.